“მუსიკის ახალი რესურსები”: კლასტერი და მისი გენეზისი

ავტორი: კომპოზიციისა და მუსიკოლოგიის
ფაკულტეტის საბაკალავრო საგანმანათლებლო პროგრამა
„მუსიკის თეორიის“, III კურსის სტუდენტი
თინათინ მაისურაძე
ხელმძღვანელი: პროფესორი ქეთევან ბოლაშვილი 

(მოხსენება წარმოდგენილი იყო ბათუმის ხელოვნების სახელმწიფო სასწავლო უნივერსიტეტის სტუდენტთა მე-5 საერთაშორისო კონფერენციაზე)

      მე-20 საუკუნეში მიმდინარე მნიშვნელოვანმა სამეცნიერო და ტექნოლოგიურმა ძვრებმა აშკარა გამოხატულება ჰპოვა ხელოვნებაში. თუკი მანამდე მუსიკაში უმთავრესი ადგილი ზოგადსაკაცობრიო პრობლემებს, ან პირად დრამას ეკავა, მე-20 საუკუნეში წინა პლანზე წამოიწია სრულიად სხვა თემატიკამ და კომპოზიტორები განსხვავებული მხატვრული ამოცანების გადაჭრის წინაშე აღმოჩნდნენ. მე-20 საუკუნის

მუსიკის “გმირი” განსხვავდება კლასიციზმის სახალხო გმირისა, თუ რომანტიზმში დაბადებული მარტოსული, გულჩათხრობილი და საკუთარ თავთან მარტო დარჩენილი ხელოვანისგან. გარდა ამისა, მეოცე საუკუნე, როგორც ცნობილია, გამოირჩევა მუსიკალური დროისა და სივრცის ახლებური გააზრებით, ახალი მუსიკალური ენის, გამომსახველი ხერხებისა და ჟღერადობის ახალი ტიპების აღმოჩენით, მათ შორის, ბგერათსიმაღლებრივობის, რიტმის, ტემბრის და ა. შ. სფეროში ახალი რესურსების გამოყენებით.

ამგვარად, სამყაროს მოდელის შეცვლამ გამოიწვია ცვლილებები, ერთი მხრივ, მხატვრულ შინაარსში და მეორე მხრივ, გაგმოსახველი ხერხების მთელ სისტემაში. ერთი კონკრეტული ხასიათის, განწყობილების ნაცვლად მუსიკა ერთდროულად მრავალ ამოუხსნელ ემოციას გამოხატავდა.

მუსიკა ეპოქის გამოძახილია და ამ შემთხვევაშიც არ ყოფილა გამონაკლისი. ცხოვრების ახალი სტილი, მსოფლმხედველობა, აჩქარებული დრო და სხვ. მუსიკაში აირეკლა. ამისათვის კომპოზიტორებს დასჭირდათ გამომსახველი ხერხების რადიკალური გარდაქმნა, გაფართოება, ახალი თემებისა და სიუჟეტების აღსაბეჭდად კი ფერთა ახალი პალიტრის შექმნა. ზოგი კომპოზიტორი ამ მიზნებს აღწევს ტემბრთა სინთეზით (მაგალითად, შონბერგის კამერული სიმფონია op. 9; ბერგის კამერული კონცერტი; ვებერნის სიმფონია op. 21; სტრავინსკის “საღვთო გაზაფხული” და სხვ.), ზოგი საკრავთა განსხვავებული განლაგებით (მაგალითად: ბარტოკის “მუსიკა…”; აივზის "ცენტრალური პარკში" ან "უპასუხოდ დარჩენილი კითხვა"), სხვები (მაგალითად, ბარტოკი, ან ვარეზი) ინსტრუმენტთა რესურსების ახლებური გამოყენებით. მოხდა ცვლილებები, ასევე, მუსიკალური ენის სხვა პარამეტრებში (დინამიკა, არტიკულაცია, რიტმი და სხვ.), რომელთაგან განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს ფაქტურა და ბგერათსიმაღლებრივობა და მათში მიმდინარე გარდაქმნები, რაც დაკავშირებულია ისეთ მოვლენასთან როგორიცაა კლასტერი.

***

ვიდრე გადავიდოდეთ მოხსენების  მთავარ საკითხზე, აუცილებლად უნდა შევეხოთ იმ მოვლენებს, რომლებმაც გავლენა მოახდინეს კლასტერის დაბადებაზე.

ამერიკელი კომპოზიტორი, მწერალი, პიანისტი, გამომცემელი და პედაგოგი ჰენრი კოუელი (1897-1965 წწ.) იყო მე-20 საუკუნის პირველი ნახევრის წამყვანი ფიგურა, რომლის სახელსაც უკავშირდება მე-20 საუკუნეში ახალი ბგერათმაღლებრივი სტრუქტურების წარმოშობა. იგი იყო ერთ-ერთი იმ კომპოზიტორთაგან, რომლებიც ქმნიდნენ ახალ მუსიკალურ რესურსებს, გამომსახველ საშუალებებსა და ჟღერადობას.

ჰენრი კოუელის სახელი, მის თანამედროვე სხვა მრავალ კომპოზიტორთან ერთად, ასოცირდება მოდერნიზმის ესთეტიკასთან. კოუელის შემოქმედებაში სიახლის ძიების და ახალი ხერხების მიგნების იმპულსი უკავშირდება 1916 წლის შემოდგომაზე ნიუ-იორკში მოკლე მოგზაურობას, როდესაც ის შეხვდა იმ დროის ცნობილ ე. წ. მაქსიმალისტს ლეო ორნშტეინს (1893-2002). ორნშტეინი, ემიგრანტი რუსეთიდან, “შეპყრობილი” იყო თანამედროვე ცხოვრების სიჩქარით, აგრესიითა და მექანიზაციით. იგი ქმნიდა მუსიკას, რომლითაც “თავს დაესხა” მსმენელს (მათი დიდი სიამოვნებით). ნაწარმოებები (უჩვეულო თანხმოვანებების გამოყენებით), როგორიცაა, მაგალითად, “Suicide in Aeroplane” (“თვითმკვლელობა თვითმფრინავში”) (1913) და “Wild Men's Dance” (“ველური მამაკაცის ცეკვა”) (1915), იყო იმ დროისთვის ყველაზე შთამბეჭდავი მუსიკალური პასუხი ფუტურისტების, იტალიელი მხატვრების “ხმაურის ხელოვნებაზე”. კერძოდ, პოეტ ემილიო მარინეტის (1876–1944) და კომპოზიტორ, მხატვარ და პოეტ ლუიჯი რუსოლოს (1885–1947) ამ პერიოდის შემოქმედებაზე, რომელმაც ჩაანაცვლა ტრადიციული მუსიკა, როგორც მანქანების ეპოქის შესაბამისი ხმოვანი გამოხატულება.

ამ ხელოვნებასთან კონტაქტმა იმპულსი მისცა კოუელს შეექმნა მუსიკისა და ხმაურის გამთლიანების საკუთარი კონცეფცია. კაუელმა მიმართა ბგერათა კომპლექსებად გაერთიანების პრინციპს, რასაც აღწევდა ფორტეპიანოს კლავიატურაზე ხელის მტევნების, მუშტებისა და მკლავის გამოყენებით. ამ მანერის შედეგს, რომელსაც მოწინააღმდეგეებმა უწოდეს „იდაყვის მუსიკა“, ხოლო მომხრეებმა „მრავალი ახლოსმდებარე ბგერის თანხმვანება“, ანუ „სეკუნდური ჰარმონია“. კოუელმა კი უწოდა „კლასტერი“ (“tone-cluster”) და ეს ტერმინი საბოლოოდ შეიმუშავა 1921 წელს. საინტერესოა, რომ კოუელმა პირველად ამ ტიპის თანხმოვანება გაამოიყენა ჯერ კიდევ 1913 წელს Adventures in Harmony-ში ფორტეპიანოსთვის დაწერილ ნოველეტაში.

ამგვარად, ახალმა მხატვრულმა  იდეამ წარმოშვა ახალი ე. წ. “კლასტერული მუსიკა”.

კლასტერი (მტევანი, კონა, ჯგუფი და ა. შ.) არის თანხმოვანება, რომელშიც ბგერები თანმიმდევრობით, გარკვეული კანონზომიერებითაა განლაგებული. კლასტერის მთავარი მახასიათებელია გარკვეული ინტერვალის ერთიანი ბგერითი მასით შევსება. ინტერვალის შევსება ხდება არა მხოლოდ ტემპერირებული წყობით, არამედ მიკროქრომატიკის პრინციპითაც. ჰენრი კოუელი თავის წიგნში “ახალი მუსიკის რესურსები” (Cowell, 1930) განიხილავს კლსტერთა მრავალფეროვან ტიპებს, რომლებსაც ძირითადად ერთმანეთისგან განასხვავებს სიმკვრივის და სიფართოვის, ასევე რეგისტრის, დინამიკის, ტემბრის და არტიკულაციის ცვალებადობის მიხედვით. თითოეული ეს პარამეტრი კლასტერს განსხვავებულ შეფერილობას სძენს. მიუხედავად ჩამოთვლილი მრავალი პარამეტრისა, კლასტერის სმენითი დიფერენცირება, უმთავრესად, ორი გზით შეგვიძლია:

1. განაპირა ბგერებს შორის მოცემული ინტერვალით და

2. მისი ტონური შევსების სიმკვრივით.

ინტერვალური ჩარჩოს სიდიდიდან გამომდინარე განასხვავებენ  სრულ და არასრულ კლასტერებს. სრული, შეიძლება ვუწოდოთ ისეთებს, როდესაც კლასტერი ოქტავით ან მასზე დიდი ინტერვალით არის შემოფარგლული და შეიცვავს სრულ ბგერათრიგს, ხოლო არასრული კლასტერის შემთხვევაში სახეზეა ოქტავაზე ნაკლები ინტერვალი, როგორც ფუძე და, შესაბამისად, მასში შემავალი ბგერათრიგიც არასრულია.

მეორე მნიშვნელოვანი პარამეტრი, როგორც აღვნიშნეთ, არის სიმკვრივე, რომელიც მას სივრცულად ანაწილებს. ამ თვალსაზრისით შეიძლება გამოვყოთ მჭირდო და გაშლილი კლასტერები. ეს პარამეტრი დამოკიდებულია მასში შემავალი ბგერების ერთმანეთთან ინტერვალურ თანაფარდობაზე: მჭიდრო კლასტერის შემთხვევაში მინიმუმ მეოთხედი და მაქსიმუმ მთელტონიანი ინტერვალიკა გვხვდება, ხოლო გაშლილში, თავად ტერმინი მიგვანიშნებს მის აღნაგობაზე, თანხმოვანებაში მოცემული ბგერები სხვადასხვა ინტერვალებითაა დაშორებული და სხვადასხვა რეგისტრში განლაგებით.

ჰენრი კოუელი კლასტერზე საუბრისას ზედმიწევნით განმარტავს მისი ჩაწერის ტექნიკასა და შესრულების მანერას, ვინაიდან იმ პერიოდში ის სრულიად ახალი თანხმოვანების ტიპს წარმოადგენდა. კოუელი წერს, რომ ციტატა “კლასტერი არის დიდი და პატარა სეკუნდებისგან შემდგარი ჯგუფები, რომლებიც მომდინარეობს ობერტონული რიგის ზედა მონაკვეთიდან” ციტატის დასასტული(Cowell, 1930, p. 117).

კოუელი ასევე განმარტავს, რომ მეოთხედი, ნახევრიანი და მთელი გრძლიობის ნოტები, შესაბამისად, თეთრი და შავი ჩანაწერი, გამოხატავს მისი შეკავების, ვიბრაციის და შემდგომი მოხსნის თავისებურებას. ხშირად კლასტერს კოუელი აღნიშნავს X-ით, რაც იმას ნიშნავს, რომ მის გასაჟღერებლად შემსრულებელმა უნდა გამოიყენოს მუშტი, ხოლო დიდი კლასტერის შესასრულებლად კი შესაძლოა გამოიყენოს მთლიანი მკლავი, რათა შეძლოს კლასტერში შემავალი ყველა ბგერის ერთდროული აღება. ამ ხერხის გამოსახატავად კომპოზიტორი იყენებს რომბისებურ ნიშანს.

იბადება კითხვები იმასთან დაკავშირებით, თუ როგორ ფუნქციონირებს კლასტერი მუსიკალურ ნაწარმოებში, როდის არის ის აკომპანიმენტი? როდის არის თემა? როდის დამხმარე? როდის მთავარი, წამყვანი?

ამ კითხვებზე პასუხის გასაცემათ გავაანალიზეთ კოუელის ნაწარმოები, კერძოდ, საფორტეპიანო ციკლი “სამი ირლანდიული ლეგენდა”.

***

ჰენრი კოუელს საფორტეპიანო ციკლი “სამი ირლანდიული ლეგენდა” (1922), მისი ერთ-ერთ პირველი გამოქვეყნებული ნაწარმოებია, რომელში კომპოზიტორმა გამოიყენა კლასტერები. საფორტეპიანო ციკლის პირველი ნაწილი, “The Tides of Manaunaun” (“მანაუნაუნის ტალღები”), რომელის პრემიერა შედგა 1917 წლის ზაფხულში, მთლიანად ეფუძნება კლასტერებს. ისინი მოცემულია მარცხენა ხელის პარტიაში და, ამ შემთხვევაში, აკომპანიმენტის როლს ასრულებენ, ხოლო მარჯვენა ხელში გატარებულია ერთგვარი მელოდიური, მოძრავი ხაზი. საწყისი 11 ტაქტის განმავლობაში, მარცხენა ხელის პარტიაში, კლასტერები მოძრაობენ კვინტის ინტერვალზე (G-D). ამგვარი ურთიერთობა შეიძლება აღვიქვათ როგორც T-D-ური თანაფარდობა, თუკი ნაგებობის მარცხენა ხელის პარტიის ტონალურ ცენტრად მივიჩნევთ d-ს (d-moll). ჩაწერის თვალსაზრისით კომპოზიტორს მოცემული აქვს ნახევრიანი გრძლიობის ნოტები, ხოლო ინტერვალურ ჩარჩოში (ოქტავა) შემავალი ბგერები არ არის დაზუსტებული. შუა მონაკვეთიდან კლასტერის მასშტაბი იზრდება, ფართოვდება მისი მოცულობა, თუმცა მომდევნო 10 ტაქტის განმავლობაში შენარჩუნებულია  კლასტერების ოსტინატო, მაგრამ ამ შემთხვევაში ისინი ერთმანეთთან კვარტული თანაფარდობით ურთიერთობენ (A-D). ამას მოსდევს განვითარებადი ეპიზოდი, რომელშიც მარცხენა ხელში მოცემული კლასტერები უფრო მოძრავ და აქტიურ ხასიათს იძენს და “მელოდიურ” ხაზთან ერთად კომპლექსურ ფაქტურას ქმნიან, მსგავსი რიტმული ერთეულებით და ერთი მიმართულებით მოძრაობით. ნაწილის ბოლოს კომპოზიტორი უბრუნდება საწყისს და რეპრიზულად იმეორებს კლასტერებს, კვარტული თანაფარდობით, როგორც მელოდიის აკომპანიმენტს.

ციკლის მეორე ნაწილს  “The Hero Sun” (”გმირი მზე”), ავტორი ურთავს კომენტარს: “ღმერთებმა შექმნეს მზეები, რომლებიც გაუშვეს კოსმოსში, თუმცა მზეები სამყაროს განათების ნაცვლად ერთად შეგროვდნენ, სიამოვნებას იღებდნენ ერთმანეთთან ამხანაგობით, და ირგვლივ ყველაფერი წყვდიადმა მოიცვა. ერთ-ერთმა ღმერთმა უთხრა მათ, რომ ადამიანები უკუნითში იტანჯებოდნენ, სინათლის გარეშე ცხოვრობდნენ. მაშინ ერთმა მზემ თავისი სხივები სიბნელეს სტყორცნა, იმ ადგილს, სადაც იყო დედამიწა. მან მსხვერპლად გაიღო თავისი სიამოვნება, რათა გაენათებინა დედამიწა” (Cowell, 1922, 4). თუკი ავტორისეულ მინიშნებას მივყვებით ამ ნაწილის სტრუქტურა შეიძლება შემდეგ ეტაპებად წარმოვიდგინოთ: პირველი 3 ტაქტი შესავალი, მზეთა შექმნის გზა, სამი მსგავსი მოტივის გამეორება, მცირე ცვლილებით. მომდევნო 8 ტაქტში მარჯვენა ხელის პარტიაში ჩნდება კლასტერები, როგორც მთავარი იდეა (და არა თანხლება), ხოლო მარცხენა ხელში ჟღერს აკორდული თანხლება, ჰარმონიული საყრდებები. მოცემული 8 ტაქტიანი წინადადება მეორდება ორჯერ, რომელსაც მივყავართ Largo-სთან. აქ იცვლება ხასიათი: რეგისტრული დაპირისპირება (ბანის გასაღები), ბნელი, პირქუში ატმოსფერო, თუმცა მალევე ვუბრუნდებით საწყის განწყობას. მოგვიანებით კლასტერს ერთი შრე აკლდება და ნელ-ნელა, ნაბიჯ-ნაბიჯ დაღმასვლით მიიწევს (სეკვენციური სვლა 5 ტაქტის განმავლობაში), პატარა მოტივი შესავლიდან და ისევ სეკუნდური სვლა. საბოლოოდ ისევ დაბალ რეგისტრში (ბანის გასაღებში) გრძელდება ჟღერადობა და კლასტერები აქ შუა შრეს წარმოადგენენ, მათ ფონზე მდორე, მჭიდრო მელოდიური ხაზი, რომელიც რამდენჯერმე განმტკიცდება, აკორდულადაც გამყარდება, კულმინაციას მიაღწევს და კლასტერები მოიცავს მთელ მუსიკალურ ქსოვილს: ჟღერს ორივე ხელის პარტიაში, თავდაპირველად მონაცვლეობით, ხოლო კადანსში ერთად (კონტროქტავის D-დან - მეოთხე ოქტავის d-მდე fff-ზე.) 

“The Voice of Lir” (”ლირის ხმა”) ასე უწოდა კომპოზიტორმა მესამე ნაწილს. მასშიც უმთავრესი როლი ენიჭება კლასტერებს. თავდაპირველად ისინი მცირემასშტაბში (ოქტავით შემოფარგლული) არიან მოცემულნი, მარცხენა ხელის პარტიაში, მელოდიური ხაზის (მარჯვენა ხელში) ფონად. უნისონურ ფაქტურას ნელ-ნელა ემატება შრეები და გადაიზრდება აკორდულ ფაქტურაში და რამდენიმე ტაქტში ჟღერს მკვეთრი აკორდები, სავსე, მსუყედ დახუნძლული ბგერათა მტევანი. ორ შრეს ემატება ჯერ მესამე, ხოლო შემდეგ მეოთხე. განვითარება მწვერვალს აღწერვს, ამავდროულად კულმინაციას აღწევს კლასტერების სიმკვეთრე, მათი მასშტაბი. უმაღლესი საფეხურიდან მუსიკალური ნაგებობა ისევ ნელ-ნელა იშლება, ვუბრუნდებით საწყის მოტივს და რჩება 2 შრე: ოქტავური კლასტერი და მელოდიური ხაზი, რომლებშიც მუსიკა fff-დან diminuendo-თი  თითქოს ქრება, ჩუმდება ppp-მდე.

კვლევის შედეგად ნათელი გახდა, რომ კლასტერთა ფუნქცია და როლი მრავალგვარია, ისევე როგორც ნებისმიერი სხვა გამომსახველი ხერხის. მათ სხვადასხვა მნიშვნელობა ენიჭებათ ნაწარმოებში: როგორც მთავარი, ისე დაქვემდებარებული. კერძოდ, კლასტერებს წამყვარი ფუნქცია აქვს კოუელის “სამი ირლანდიური ლეგენდის” მეორე და მესამე ნაწილებში (“The Hero Sun”, “The Voice of Lir”). აქ ისინი ასრულებენ ნაწარმოების ძირითადი იდეის განსახიერების ფუნქციას. ამავე ნაწილებში მათ ფორმაქმნადი ფუნქციაც ეკისრება. რაც შეეხება დაქვემდებარებული ფუნქციით კლასტერის გამოვლინებას ნაწარმოებში, ამის ნათელი მაგალითია “სამი ირლანდიური ლეგენდის” პირველ ნაწილი (“The Tides of Manaunaun”), რომელშიც კლასტერი მხოლოდ თანხლების ფუნქციით შემოიფარგლება.

ანალოგიური ფუნქციით კლასტერებს კოუელი იყენებს თავის სხვა ნაწარმოებებშიც, მაგალითად:  როგორც საწყისი ხმოვანი რესურსი “Dynamic Motion”-ში (1916), ფორმაქმნადი ფუნქციით “Rhythmicana”-ს პირველ ნაწილში (1938) და ა. შ., მაგრამ რეგლამენტიდან გამომდინარე ამ ნაწარმოებებზე აქ არ შევჩერდებით.

მაშასადამე, მსჯელობიდან გამომდინარე ნათელია, რომ კლასტერები განსხვავებული არიან აგებულებით, რაც უშუალოდ დაკავშირებულია სხვადასხვა მუსიკალურ პარამეტრზე როგორებიცაა ბგერათსიმაღლებრიობა, ფაქტურა,  რეგისტრი, ტემბრი, მეტრი და სხვ. თითოეული ეს პარამეტრი კლასტერს ინდივიდუალურ შეფერილობას სძენს და საშუალებას აძლევს კომპოზიტორს მისი გამოყენებით ახალი ფერი და ჰარმონიული  რესურსები შემოიტანოს მუსიკაში. კლასტერი ქმნის ახალ შესაძლებლობებს და თავისუფალ ემოციურ გამოხატულებას.

ჩვენი მოხსენების მთავარი მიზანი იყო კლასტერის შესწავლა, როგორც მუსიკალური აზროვნების ახალი ელემენტის. მე-20 საუკუნის პირველი ნახევარიდან მოყოლებული კლასტერის ფენომენი მეტად მიმზიდველი აღმოჩნდა  და, კოუელის გარდა, გვხვდება სხვა კომპოზიტორებთანაც, მაგალითად, აივზის, ბარტოკის ნაწარმოებებში, ხოლო მე-20 საუკუნის 50-60-იან წლებში განვითარდა ლიგეტის, პენდერეცკის, ბულეზის, შტოკჰაუზენის, ქსენაკისის და სხვათა შემოქმედებაში, სხვადასხვა ფუნქციითა და ელფერით.

 

 
___________________________________

გამოყენებული ლიტერატურის სია:

ბოლაშვილი, ქ., & ჭიტაძე, ქ. (2017). მუსიკალური ნაწარმოებების ანალიზი: XX საუკუნე. ლექციები. თსკ.

Cooke, A. (2015). Charles Ives and his Road to the Stars. Infinity Publishing.

Cowell, H. (1922). Three Irish Legends (score). New York: Breitkopf & Härtel.

Cowell, H. (1930). New Musical Resources.

Griffiths, P. (2010). Modern music and after. Oxford university press.

Hitchcock, W. H. (1969). music in the United states: a historical introduction. Prentice-Hall.

McHard, J. L. (2001). The Future of Modern Music. American Publishing Group.

Mellers, W. (1963). The Avant-Garde in America.

Nicholls, D. (1998). The Cambridge history of American music. Cambridge University Press.

Nicholls, D., & Sachs, J. (2013). Cowell, Henry (Dixon ). In The New Grove Dictionary of Music and Musicians. Oxford University Press.

Paddison, M., & Deliège, I. (Eds.). (2010). Contemporary Music: Theoretical and Philosophical Perspectives. Ashgate Publishing Limited.

Schiff, A. (2022). INSIDE THE SCORE. Klavier-Festival Ruhr. https://explorethescore.org/pgs/bartok/inside_the_score/inside_the_score_homepage.html

Taruskin, R. (2010). Oxford History of Western Music. Oxford University Press.